Kazancızâde Emin Edib Efendi'nin Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri

Abstract

Osmanlı Devleti’nin son döneminde yaşayan Kazancızâde Emin Edîb Efendi, Sivas’ın yetiştirdiği önemli münevverlerinden biridir. Aile kökleri Buhâra’ya dayanır. Nakşbendî tarikatına müntesip mürşîd-i kâmil olan Emin Edîb Efendi’nin silsilesi, şeyhi Muhammed Kemâhî (ö.1313/1896) ile başlayıp, Mehmed Rüşdî (ö.1285/1869), Hayyat Muhammed Vehbi (ö.1264/1848) ve Abdullah Mekkî (ö.1268/1852) kanalıyla Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî’ye (ö.1242/1827) ulaşır. Emin Edîb Efendi, Muhammed Kemâhî’nin 1313/1896’daki vefatından sonra yirmi üç yıl irşad makamında kalmıştır. Nakşbendî şeyhi olmasına rağmen, başta Mevleviyye, Kâdiriyye, Halvetiyye tarikatları olmak üzere birçok tarikata sevgi beslemiş onların usul ve kaidelerini kabul etmiştir. Vahdet-i vücûd anlayışını benimsemiş ve Ekberî irfan geleneğinin yoğun etkisinde kalmıştır. Sûfî kimliğinin yanısıra icâzet sahibi bir âlim olan Emin Edîb Efendi bu yönüyle bâtın-zâhir, medrese-tekke ikilemini şahsiyetinde uyumlu hale getirmiştir. Resmî okullarda uzun süre muallim olarak görev yapan Emin Edîb Efendi, çok sayıda öğrenci yetiştirmiştir. Nakşbendî şeyhi Emin Edîb Efendi’nin ilmî yönünün yanısıra edebî yönü de oldukça kuvvetlidir. Eser yazacak düzeyde Arapça ve Farsça’ya vâkıf olan Emin Edîb Efendi, duygu ve mana yönü zengin şiirler kaleme almıştır. Şiirlerinde ilâhi aşkın yoğun bir şekilde terennüm edildiği görülmektedir. Tasavvufî, ilmî ve edebî yönlerinin yanısıra siyasî yönü de olan Emin Edîb Efendi, Osmanlı Mebusan Meclisi’nde mebus olarak iki dönem görev üstlenmiştir. Görev süresi boyunca şahsında taşıdığı ilmî ve sûfî kimliğini idârede hâkim kılmak için çaba sarfetmiştir. Toplumun ıslahı için bireylerin eğitimine özel önem vermiş, mürîdlerini güzel ahlak anlayışına göre eğitmiştir. Emin Edîb Efendi’nin hayatını ve tasavvuf anlayışını konu eden bu araştırmamız giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Girişte araştırmanın konusu, amacı ve metodu belirtilmiş, izlenen yöntem ve kaynak kritiği beyan edilmiştir.Araştırmanın birinci bölümünde Emin Edîb Efendi’nin yaşadığı dönem genel hatlarıyla ifade edilmiş ve hayatı üzerinde durulmuştur. Ailesi ve evliliği konusuna değinilmiş, öğrenimi, resmî görevleri ve hocaları hakkında ayrıntılı bilgi verilmiştir. Bu bölümde ayrıca eserleri tanıtılmış, tasavvufî şahsiyeti, intisâbı ve tarikat silsilesi beyan edilmiştir. Araştırmanın ikinci bölümü Emin Edîb Efendi’nin tasavvufî konular hakkındaki görüşlerine ayrılmıştır. Bu bölümde Emin Edîb Efendi’nin seyr u sülûk, tasavvufî makam ve hâllere dair genel yaklaşımları verilmiştir. Bu bölümde ayrıca varlık konusundaki yaklaşımları ifade edilmiş, tevhîd inancı konusundaki açıklamalarına yer verilmiştir. İnsân-ı kâmil, hakîkat-i Muhammedî, ricâlü’l-gayb gibi konular hakkındaki görüşleri beyan edilmiştir.

Kazancızâ Emin Edip Efendi who lived in the last period of the Ottoman Empire is one of the most important intellectuals grown in Sivas. His family roots goes back to Bukhara. He was a follower and a head master of the Naqshbandi path. His spiritual links start with his master Shaykh Muhammad Kemah (year of death 1313/1896), continued with Mehmed Rushdi (year of death 1285/1869), Muhammad Hayyat Vehbi (year of death 1264/1848), Abdullah Makki (year of death 1240/1824) and then connected to Mawlana Khalid-i Baghdadi (year of death 1242/1827) respectively. Emin Edib Efendi had remained in the guiding post for twenty three years after the death of Muhammed Kemâhî in 1313/1896. Although he was a Naqshi sheikh, he admired many other sufi orders in particular Mevleviyye, Kâdiriyye, Khalwatiyya and had agreed with their procedures and rules. He embraced Vahdet-i vucud – the Unity of Existence in the faith, and was heavily influenced with the wisdom of Akbari traditions. Besides his sufi identity, he had credentials for many Islamic disiplines and harmonized the Madrasa and the Sufi lodge dilemma in that respect. He also had served as a teacher in public schools for a long time and trained many students. Besides his strong scientific aspects he also had a very strong literary life as well. He was competent in Arabic and Persian with the level of writing poems in such languages he wrote emotional and meaningful poems in that respect. The love of God had been chanted intensely in his poems. In addition to his strong scientific and literary aspects, Naqshi Sheikh Emin Edib Efendi also had a strong aspect of political life who served two terms as a parliamentarian. During his service time, he strove hard to circulate his strong sufi and scientific experience to the political administration. He had given special importance to the training of individuals for the improvement of the society and had trained his disciples according to the virtious morality. This research which focuses on Emin Edip Efendi’s life and his Sufi approach consists of introduction and two chapters. The Introduction part presents the purpose, the method and the literature review of the study. In this section, Emin Edib Efendi’s era is explained briefly. Then the first chapter of the study focuses on Edib Lord's life, family and marriage. In this section, his education life, teachers and official duties were also stated in detail. Further, it explains his sufi identity and the sufi characters who had influenced Emin Edip Efendi’s spritual life. This section is also provides detailed information about his scholarly works. This part of the research caters Emin Edîb Efendi’s views on the various sufi topics. The part provides his general approaches on the journey and travel (seyr u sulûk), the sufi posts and states. The section also expresses his approach on the existence and his explanations over the monotheism. Further, his views on the human perfection, the truths of Muhammadi and ricâlü'l-unseen are examined in this section.