DÜNDEN BUGÜNE KÜLTÜRÜMÜZDE KORUYUCU AİLE HİZMETLERİ ÜZERİNE BAZI DEĞERLENDİRMELER

Abstract

Toplumun çekirdeğini oluşturan aile, yerine getirdiği işlevleri ile alternatifi olmayan bir kurumdur. Toplumun geleceği olan çocukların sağlıklı bir ortamda yetişmeleri önemlidir. Çocuğun fiziksel, psikolojik ve sosyal yönden iyi yetişmesi, içinde bulunduğu aile ortamına bağlıdır. Aile, çocuğu hayata hazırlayan ilk ve en önemli sosyal kurumlardan biridir. Bu çalışmanın amacı, koruyucu ailenin önemini vurgulamak, geçmişten günümüze koruyucu aile hizmetlerinin uygulanış şekillerinin neler olduğunu tespit etmek, tarihî süreç içerisinde bu hizmetlerin ne tür değişiklikler geçirdiğini anlamaktır. Bu makalede araştırmamıza konu olan, geçmişten günümüze koruyucu aile hizmetleri; tartışma, yorumlama, karşılaştırma yöntemleri kullanılarak sosyolojik açıdan ele alınmaktadır. Koruyucu aile ile ilgili farklı çalışmalar olmakla birlikte biz bu çalışmayla özellikle koruyucu ailenin önemini, Osmanlı Dönemi'nde ve Cumhuriyet Dönemi'nde ne tür şekillerde uygulandığını ve ne tür değişikler geçirdiğini ortaya koymaya ve bu uygulamaların aralarındaki farklılıkları anlamaya çalışacağız. Kültürümüzde çocukların korunması, bakımına yönelik çalışmalar ve koruyucu aile uygulamaları her ne kadar günümüzdeki gibi düzenli ve sistemli bir şekilde olmasa da aile, akraba ve çeşitli vakıflar aracılığı ile bu hizmetler yerine getirilmekteydi. Koruyucu aile hizmetlerini tarihî süreç içerisinde üç dönemde inceleyebiliriz. Birincisi Türklerde ve İslam'ın ilk dönemlerinde koruyucu aile uygulaması, ikincisi Osmanlı Dönemi'nde koruyucu aile hizmetleri, üçüncüsü Türkiye Cumhuriyeti'nde koruyucu aile hizmetleri şeklindedir. Türklerde ve İslam'ın ilk dönemlerinde kimsesiz çocuklara yönelik koruyucu aile uygulamaları ağırlıklı olarak yakın akraba içerisinde dinî ve ailevi kaygılarla gerçekleştirilmekteydi. Osmanlı Dönemi'nde koruyucu aile uygulaması, yakın akraba ve çevrenin, mahallenin bakımı, tebennî adı altında bir türlü geçici evlatlık, çocukların emeğine karşılık belli bir ücret karşılığında icar-ı sağir ve vakıfların koruyucu aileye yönelik maddi destekleri şeklinde birtakım uygulamalar görülmekteydi. Günümüzde ise koruyucu aile türleri şunlardır: 1. Akraba veya yakın çevre koruyucu aile modeli, 2. Geçici koruyucu aile modeli, 3. Süreli koruyucu aile modeli, 4. Uzmanlaşmış koruyucu aile modeli. Geçmişteki uygulama şekilleri incelendiğinde koruyucu aileye yönelik bu tür hizmetler o günkü toplumsal şartlarda, o günün ihtiyaçlarını gidermeye yönelik çalışmalar olup bu uygulamanın kurumsal bir yapıya bürünmekten uzak olduğu ve daha çok geleneksel yönünün ağır bastığı görülmektedir. Osmanlı devletinin son dönemlerinde özellikle de Tanzimat'tan sonra kimsesiz çocuklara yönelik kurumsal anlamda bakım uygulamalarının yoğunlaştığını görmekteyiz. Cumhuriyetin kuruluşunun ilk yıllarında geleneksel gönüllü koruyucu aile bakımına, sonraki yıllarda kurumsal bakıma, günümüzde ise tekrar aile içerisinde bakıma önem verildiğine şahit olmaktayız. İlk dönem ya da geleneksel koruyucu ailenin özellikleri ile günümüz koruyucu ailenin özelliklerini şu şekilde karşılaştırabiliriz: 1- İlk dönem koruyucu aile hizmetleri akrabalık ilişkileri içinde geleneksel tarzda olmakla beraber bu hizmetlerin özünde gönüllülük esası ağır basmaktadır. Günümüzde ise bir çocuğun koruyucu aileye verilebilmesi için hukuki ve idari kararın verilmesi gerekmektedir. Gönüllülük esasından ziyade devlet destekli ve maddi yardımlı olmaktadır. Ayrıca mevcut sistemde bu konuda eğitim almış uzman kişilerden destek alınmaktadır. 2- Koruyucu aile ile ilgili hizmetler geleneksel çerçevede dinî, ahlaki ve ailevi kaygılarla yerine getirilmektedir. Aile içerisinde bu tür hizmetleri yerine getirmeyen kimse ayıplanmaktadır. Günümüzde bu tür kaygılar azalmış olmakla birlikte yine de devam etmektedir. 3- İlk dönemde koruyucu aile uygulamaları henüz kurumsallaşmamıştır. Çeşitli vakıflar tarafından bu tür hizmet veren aileler ekonomik yönden desteklenmiştir. Çocuğun bakım hizmetlerinde devletin rolü pek fazla görülmemektedir. Günümüzde ise koruyucu aile hizmetleri daha organizeli ve sistemli bir şekilde yapılmaktadır. 4- Önceki dönemlerde bu uygulamalara nedensel açıdan bakıldığında bakıma muhtaç çocuklara savaş, yoksulluk, ölüm vb. sebeplerle koruyucu aile hizmetleri verilirken günümüzde ise ağırlıklı olarak ailevi ve ekonomik problemlerle ilgili gelen çocuklara hizmet verilmektedir. 5- İlk dönemde genel olarak koruyucu aile bakımı/hizmetleri uzun dönemi kapsamaktadır yani çocuğun evlenmesine kadar devam etmektedir. Bugün ise, koruyucu aile hizmetleri süre açısından çeşitlilik ve sınırlılık arz etmektedir. Geçmişten günümüze korunmaya muhtaç çocuklar için yapılan sosyal hizmet çalışmalarının uygulanışı bakımından birkaç merhalede şekillendiğini söyleyebiliriz: Birincisi her dönem için geçerli olabilecek gönüllü ya da geleneksel koruyucu aile hizmetleri; ikincisi özellikle Tanzimat sonrası başlayan gruplar halinde kurum tipi bakım hizmetleri; üçüncüsü ise çoklu ya da karma bakım hizmetleri ki bunun içerisinde koruyucu aile, sevgi evleri ve yurtların karışımı bir bakım hizmetleri söz konusudur. Koruyucu aile hizmetleri ile ilgili sorunların neler olduğu anlaşılırsa bu sorunlara göre de çözüm yolları bulunabilir. İnsanın temel ihtiyaçlarından birisi de ait olma ya da başka bir ifadeyle mensubiyet duygusudur. Kurum tipi yurtlarda bu tür ihtiyaçların karşılanması mümkün değildir. Dolayısıyla kimsesiz çocuklar için bu duyguların kazandırılacağı yer koruyucu ailenin yanıdır. Ülkemizde koruyucu aile hizmetlerini olumsuz yönde etkileyen unsurları şöyle sıralayabiliriz: Sanayi İnkılâbı ile tüm toplumlar hızlı bir değişim sürecine girmiştir. Bu değişim, ailenin yapı ve fonksiyonlarını da çeşitli şekilde etkilemektedir. Aile ve akraba ilişkilerinin zayıflaması gönüllü koruyucu aile bakımını olumsuz yönde etkilerken, kurum bakımı üzerinde yoğunlaşmaya sebep olmuştur. Kadının iş hayatına girmesi gönüllü koruyucu aile bakımını yine olumsuz yönde etkilemektedir. İş yoğunluğu sebebiyle kendi çocukları ile ilgilenemeyen anne, başka bir çocuğa bakmaktan çekinmektedir. Koruyucu aile bakımı konusunda toplumun yeterli bilgiye sahip olmaması, ilgili bireylerin toplumsal sorunlara duyarsız kalmasına neden olmaktadır. Dolayısıyla konu ile ilgili tanıtım ve bilgilendirme programlarının ve reklamlarının yapılması gerekmektedir. Yardımseverlik, paylaşma, yardımlaşma vb. duyguların azalması, bencillik, yalnızlık duygularının artması, ailelerin sorumluluk almaktan kaçınmaları koruyucu aile hizmetlerini olumsuz şekilde etkilediği düşünülmektedir. Koruyucu aile olmak isteyen ailelere koruyucu aileliğin daha uzun süre olabilmesi açısından çocukla birlikte yaşamaya başlamadan önce birbirlerini tanıyacak şekilde bir araya gelmeleri sağlanmalı; onların çocuk hakkında yeterli bilgiye sahip olmaları için gerekli çalışmalar yapılmalıdır. Ailelerin ekonomik durumlarının yetersiz oluşu da koruyucu aile bakımını olumsuz etkileyen bir diğer nedendir. Ekonomik durumu iyi olmayan ailelere parasal yardımı artırarak çocuğun bakımının mümkün olduğunca aile içerisinde sağlanması gerekmektedir; çünkü sosyal hizmet kurumu yuvalarında korunan çocukların, korunma nedenlerinin arasında "ekonomik ve sosyal yoksunluğun" payının büyük olması bu durumu desteklemektedir. Son dönemlerde aile yanında desteklenen çocukların sayısında artış olmasına rağmen bu sayının hâlâ yetersiz olduğu açıktır. Ayrıca ailelere sadece para yardımı yapmak yeterli değildir, bunun yanında ailelere aile danışmanlığı, psikolojik destek ve bu uygulamalarla ilgili yeterli bilgi de verilmelidir. Toplumumuzda ailelerin çocukla geçici ilişki kurmak istememeleri, süreç içerisinde çocuğun öz ailesinin durumunun iyileşmesi sonucu kendi ailesine dönme ihtimalinin bulunması, koruyucu aile olmak isteyenleri böylesi bir teşebbüsten uzak tutmaktadır. Koruyucu aile uygulaması gönüllülük esasının yanı sıra, bu görev insani, ahlaki ve sosyal sorumluluk anlayışı çerçevesinde genişletilmelidir. Çocukların gelişim dönemleri dikkate alındığında özellikle 0-6 yaş grubundaki çocuklara koruyucu aile hizmetlerine daha fazla ağırlık verilmelidir. Çocuğun aileye, ailenin de çocuğa uyumunun benimsenmesine özellikle dikkat edilmelidir. Koruyucu aile hizmetleri, toplumun değer yargılarıyla çelişmeyecek şekilde düzenlenirse çocuklar koruyucu aile hizmetlerinden daha fazla faydalanmış olurlar. Koruyucu aile hizmeti veren aileler devlet tarafından ücret dışında çeşitli şekillerle de ödüllendirilirse koruyucu aile sayısının artacağını düşünmekteyiz.

Family that forms the core of society is an organization having no alternative with the functions it fulfils. It is important that children who are the future of society grow up in a healthy environment. Good upbringing of children in physical, psychological and social aspects is linked to the family environment where they live. Family is one of the first and most important social institutions that prepare children for life. The aim of this study is to highlight the importance of foster family, to determine application forms of foster family services from past to today, to understand what kind of changes these services have gone through in the historical process. In this paper, foster family services from past to today, the subject of our research, are dealt with sociologically using discussion, interpretation, comparison methods. Although different studies on foster family are available, with this study we will try to reveal the importance of foster family, in particular, in what ways it was applied during the Ottoman Period and the Republic Period and try to to understand what the differences between these practices. Although the endeavour for protection and care of children and foster family practices in our culture were not as regular and systematic as it is today, these services were fulfilled through family, relatives and various foundations. We can examine foster family services in three periods through history. Firstly, foster family practices in Turks and the early periods of Islam; secondly, foster family practices in the Ottoman Period, and thirdly, foster family services in the Republic of Turkey. Foster family practices for orphans in Turks and the early periods of Islam were mainly carried out among close relatives with religious and familial concerns. A number of practices like care by close relatives, environment and neighbourhood, a kind of temporary adoption named as tebennî, icar-ı sağir in return for a fee for children's labour, and financial support to the protective family by foundations were seen as foster family practices in the Ottoman period. Today, the foster family types are: 1. relatives or immediate environment foster family model, 2. temporary foster family model, 3. Periodic foster family model, 4 Specialized foster family model. When past practices are examined, such foster family services were practices of past social conditions and for the provision of the needs of the day and they were far from an institutional structure and seemed to push more heavily in traditional ways. We see that the care practices for orphans in the institutional sense were intensified in the last periods of the Ottoman Empire, especially after the Reformation. We witness that the traditional volunteered foster family care in the early years of the establishment of the Republic and the institutional care in subsequent years were emphasised; and today the care within the family again is important. We can compare the features of the early period or traditional foster family and today's foster family as follows: 1. Although the early period foster family services were in the traditional style within kinship, volunteering outweighed in the essence of these services. Today, a legal and administrative decision is to be given for a child to be given to a foster family. It is supported governmentally and financially rather than being in voluntary basis. Also, the support from the experts who are trained in this regard is received in the present system. 2- Foster family services are fulfilled in the traditional framework with religious, moral and familial concerns. One who does not perform such services is condemned in the family. While such concerns are diminished today, they are still present. 3. In the first period, the foster family practices were not institutionalized yet. Ther families that provided such services were supported economically by various foundations. The role of government in child care is not seen much. Today, foster family services are done in a more organized and systematic way. 4- While children in need were provided with foster family services because of war, poverty, death and etc. when these applications are evaluated in causal terms in the previous periods, today mainly children who come with familial and economic problems are provided with services. 5- In the first period foster family care/services cover the long term in general, namely, continue until the child's marriage. Today, foster family services pose diversity and limitations in terms of time. We can say that the implementation social services for children in need of protection has been embodied in several stages from past to present: Firstly, voluntary or traditional foster family services applicable to any period; secondly, care services in institutional type, especially having started after the Reform; and thirdly multiple or mixed care services, mixture of foster family, houses of affection and dorms is included. If the problems about the foster family services are understood, solutions according to these problems may be found. One of the basic needs of the human beings is the feeling of belonging, or in other words, allegiance. To meet these types the needs in institutional dorms is not possible. So, the place for children to acquire these senses is the foster family. The factors affecting foster family services negatively in our country can be listed as: All societies have undergone rapid change with the Industrial Revolution. This change has also affected in the structure and functions of family in various ways. The weakening of family and kin relations has affected the voluntary foster family care negatively and has led the focus on institutional care. Women's entry into work also affected voluntary foster family care negatively. The mother who is unable to deal with her own children because of work hesitates to look after another child. The lack of enough information of community about foster family causes individuals to be insensitive to social problems. Therefore, promotion and information programs and advertisements related to this issue are necessary. It is thought that the reduction of emotions like helpfulness, sharing, solidarity and etc. and the increasing of feelings like selfishness, loneliness, and families’ avoiding taking responsibility affect foster family services adversely. Families who want to be foster family should be provided with the opportunity to be together with the child in order to know each before coming together to live for the sake of a longer foster familial relationship; the necessary studies should be done for their enough information about their child. The inadequacy of the economic situation of families is another cause effecting foster family care negatively. Child’s care should be provided in the family as much as possible by increasing the financial assistance to the families whose economic situation is not good because among the reasons why children who are protected in social services dorms are protected is "economic and social deprivation", which shares a large proportion and supports this situation. Although there is increase in the number of children supported in the family in recent years, it is clear that this number is still insufficient. In addition, it is not enough to support the family with money; besides, family counselling, psychological support and adequate information on these practices should also be given to families. In our society, the families’ reluctance to set up a temporary relationship with the child, the presence of the possibility to return to child's birth parents during the process as a result of recovery in family’ situation keep away those who want to be foster parents from undertaking such an attempt. Foster family practices should be expanded within the framework of humanitarian, moral and social responsibility as well as voluntary mission. When the children's developmental stages are considered, especially the children in the 0-6 age group should be given more weight in foster family services. The adaptation of child to the family and family to the child should be given special care. If the foster family services are arranged in a way that they do not conflict with the society's values, children may benefit more from foster family services. If the families who provide foster family services are rewarded by the government with a variety of ways apart from fees, we believe that the number of foster families will increase.